Pa le Mayab’ ch’ab’al K’iche’ le Loq'olaj Cholq’ij ub’ina’am Cholb’al Q’ij, ri q’ij rech Cholb’al Q’ij rech ri ajilab’al q’ij pa we uwach ulew ucholom rib’ rumal ri uriqik rib’ ri kasut rech ri q’ijsaq ri maj utikitajik ruk’ ri maj uk’isik, jun ruk’a’am oxlajuj ajilab’al rech uwiqab’ taq ri q’ij xuquje’ ri jun chik ruk’ juwinaq b’i’aj rech uwiqab’ q’ij. Oxlajk’aj chi q’ij, chi jujunal chech taq wa’ we q’ij yujun ruk’ xa jun chi ajilab’al xuquje’ b’i’aj, are k’u wa’ ri kuya’ wa’ we riqoj ib’. Ri ub’i’ chi jujunal wa’ we uwiqab’ taq q’ij ub’i’ Nawal, chi jujunal chech le Nawal kuk’utunisaj jalajoj chi palajaj. Wa’ we oxlajk’al chi Nawalib’ (pa uk’iyal) kuk’ul jun kotz’i’j rumal ri eqanel junab’ rech le q’ij ri uk’aninaq, ub’inam Mam, o abuelo, jun chi Nawal. Le Cholb’al Q’ij rech le q’ij kajlan wajxaqlajk’al job’ q’ij, xuquje’ ub’ina’am Masewal Q’ij.
Jun Nawal jun jalajojalaj chuq’ab’ rech ab’-uxlab’, jun k’atanal rech uwach ri kaj xuquje’ we uwach ulew ri wokom, jun chuq’ab’ ri uriqom rib’. Are jalajojlaj ab’ uxlab’ are taq kok cholb’al ri k’aslemal rumal unimal uq’ij ri uchak, che ri are wa’, maj ajchoq’e, maj uk’isik. Chi uwach ri k’oxomab’al rech ri winaq kilitaj jun uwachib’al rech eta’mab’al chech, uk’u’xla’xik, ‘Uchomaxik pa ri uk’u’xal’, chomaxik rech ri usimisosil, che ri ruk’ wa’ utz kb’an tzijonem. Kk’extaj ri ub’anik, ub’anik xuquje’ ri kuk’ulula’j wi rib’ ruk’ nik’aj chi b’anoj xuquje’ eta’mab’al, ri kk’utuw ri maj uk’isik. Chi uwach ri winaq, jun k’atanal rech uwach ri kaj xuquje’ we uwach ulew, are taq wa’ jastaq rech ri q’ijsaq xuquje’ ri uchakuxik ukemik rech ri q’ijsaq.
Che ma na ruk’ ta ri unimal kkowinb’ex ub’anik jujun taq chayunik xa rumal taq ri jastaq kxajtajik ri ruk’a’m rib’, Nawal rech ri q’ij, Nawal K’amal B’e rech jun winaq, Nawal rech Kaqiq’, Nawal rech Kaqulja, Nawal rech xkanul xuquje’ nik’aj chik. Chi jujunal chech taq wa’ we tzob’aj ruk’a’m ri tza’qatalaj eta’mab’al rech q’alajisaqil xuquje’ jun naqajob’ib’al xuquje’ chak, na xaq jeri’, rajawaxik kb’an utzalaj rilik, xuquje’ we ne, xib’ib’al, jacha taq ri wokaj chi tzij jawi’ kpe wi ri utz’onik jujun chech ri ub’antajik rech ri k’oxomab’al xuquje’ ri chomab’al kech ri winaq.
Are chi kb’an opanem chech tz’aqatalaj reta’maxik rech ri Nawal rech ri winaq xuquje’ jacha wa’ we Nawal ma pa wokaj kchakunik, ri e mayab’ k’amal taq b’e chi nawalil. Ri Ajq’ij, amaq’el kuchayuj ri ralaxb’al ri winaq, chi jujunal chech taq le Nawal kuya’ uch’ob’ik jun jalajoj taq uk’anik rech ri winaq, xuquje’ ri ak’al we ala, we ali on we ne na xa ta jun, ri uchuq’ab’ kuk’utunisaj on k’is k’o wi ri kuq’alajisaj. Are kub’ij wa’, Jun ala on jun ixoq ri xalax chi uxe’ raqan uq’ab’ jun Nawal k’is k’o wi ri kichak pine na k’u xaq junam ri kichuq’ab’.
Le nawalib’ che ri kkiwoko, kkijeqo xuquje’ kkiq’alajisaj ri uchuq’ab’ ri jun winaq are wa’ ri utzuk’linem rech ri tojob’al xuquje’ ri uq’axexik ri nik’aj chi chuq’ab ri kchakun pa uwi’ ri ak’al pa ri ruk’a’xik rumal ri unan. Wa’ we e Nawalib’ na kch’ob’otaj jasa je’ kechakunik ri kkiq’alajisaj xaq xew ri chuq’ab’il pa ri chak ri na b’anom ta utzalaj rilik rumal ne jun jachike rech ri no’jib’al. Ri Ajq’ijab’ chamanes pa K’iche’ kakiya nimalaj ub’ixik pa ri joq’otaj are chi’ k’o chi k’ax chech ri nan xuquje’ jasche che ri yawab’ winaq chik. Ri ak’al kuna’ pa ronojel ri ub’aqil pa le ch’ab’al k’iche’ jewa’ kb’ix chech k’uxla’nem, ‘kub’an ruk’ ri anima’ xuquje’ ri na’b’al, ‘una’ik, uk’oxomaxik ruk’ anima. Wem na kb’an wa’ ruk’ k’u’xlanem on we na’b’al rech ri q’atoj tzij xuquje’ ri uch’ajch’ojil ri k’oxomab’al ri tiqil ruk’ ri tzantzaq’or on chech ri b’aqilaj, wa’ we k’oxomab’al k’ate’ k’u ri’ kmuqi’ uwach che ma na kuxlan taj.
Le Nawal rech ri alaxb’al chech petinaq wi taq le chak ri qas wokolik xuquje’ jikilik utzuyem rib’ ruk’ ri na ruk’a’m ta chi rib’, chech ri nan xuquje’ ri tat ri e yakal minorib’ we chi wachil on na chiwachik taj. Le Nawal, on Mam on uchuq’ab’ le junab’ ab’ rech le q’ij chi kech konojel ri na keta’m le Mayab’ cholb’al q’ij, chech petinaq wi ri uyujik.
Le Cholb’al Q’ij rajawaxik kqetsax k’a pa uxe’al ri k’oxomab’al rech taqanel chi qech chi qajujunal, rech ri uwach q’ij rech ri alaxb’al pa le Mayab’ Cholb’al Q’ij, ri Nawal rech jun, le Nawal K’amal B’e on k’amal b’e. Ri tzaqb’al kuya chi jujun q’ij, pine na k’u are ktaqan ri chuq’ab’ tzaqb’al rij wachaj xa junam, che ma na kajunamataj taj chi kech e jujun winaq.
Pa taq k’i sik’ib’al uwach wuj xuquje’ pa taq jujun kotz’i’j, k’o k’o Nawalib’ ri kichuq’ab’ jer ta ne e b’anal k’ax, che m ana jet a ri’, xaq si na je ta wi. We ne kchomaxik ¿jasche jewa’ nub’antajik? ¿jasche che ri amaq’el jewa’ kinxaj in? Chila’ k’ut ktaqex wi la ri chak rech ri usuk’ub’axik nab’e mul. Chi jujunal chech taq le Nawal k’amal b’e xya’ taj k’u la ri’ jasa ub’antajik ri tyo’jlab’em ri unak’anobik loq pa ri tz’u’tal tz’alamal rech ri nan xuquje’ jawi’ ri qas xpe wi xuquje’ jasa qas ub’antajik ri eqelen ib’. We ne k’o ajchoq’e, are ri ub’antajik chi, chech uchomaxik, kupaj rib’ ri kya’ik, che ri maj uk’isik, ri ralaxib’al ri winaq. Nab’e ronojel wa’ wokotal loq. ¿la ki’kotemal kech ri tat nan? ¿la qas tzij chi kkaj kk’oji’ jun laj kine’? ¿Jasche xuquje’ jasa ub’antajik, che ri pa k’isb’al rech, che ri na ruk’a’m ta chi rib’ ri ixoq? Are taq xk’oji’ ri ak’al ronojel maj uk’amel ri chuq’ab’ maj kk’am wi, maj jachin kcha chech. Je k’u ri’ utzijoxik, maj uk’amel, ma na okiinaq ta ri ukemik xuquje’ ri eta’mab’al chech kech ri uk’iyal, ri b’anikil on rech ri no’jib’al, no’jib’al ri kb’anowik xuquje’ maj ne chomab’al. Maj ne choman ib’ on utojb’alil.
Uk’exik on b’inem pa ri b’e, xa ta ne apachike chech wa’, are uk’amik uq’ab’ ri k’o kril chech che ma na ruk’ ta ri keqelem wi we ne k’o na kkowinb’ex ta uchomaxik xa ne jun ri kraj kub’an pa taq we q’ij kamik. Are usuk’ub’axik tzij xuquje’ ri ch’awem ruk’ ri Ajaw, ‘Nimalaj Uxlab’ixel’ xuquje’ na xa ta xa kokisax ri q’oril chi uwach janipa na k’u ri na eta’matal taj che we kamik tajin kk’iyik pa utukelam. Le Nawalib’ na e ko taj, xuquje’ na qas ta kb’ix chi kech che ma na rech ta sachikil xuquje’ na si ta, utz’apim rib’ on xa ne jalum aq’anoq, na xaq ta uwach jun na’oj ri naq’atal ub’anik on ri xaq kchomax aq’anoq. Le kichuq’ab’- Nawalib’ aninaq kkikowirisaj ke’opan aninaq pa tew, pa kaqiq’ on kesosot b’ik. Kkik’ulaj uwach.
Chi jujunal chech ri solonik-ksik’ixik xuquje’ chi jujunal le kotz’i’j are ri qas qetem chech eta’mab’al ri kpe chech jun jawi’ kriqitaj ri ub’atz’il ri kk’amow b’ik jacha ne are taq, rumal mayijab’al, jacha ne ri keta’max jun kem ktzukuxik jasa ri ub’antajik jasa kojom chech ri ukemik.
Xa k’u junam utzalaj petik alaq chech ri okem pa ri tiko’nem on pa ri jiq’em.
Copyright ©2009 Fabián Frías Santillán
No hay comentarios:
Publicar un comentario